Anlıksal (entellektüel) yetiyitimleri
Anlıksal Yetiyitimi (Anlıksal Gelişimsel Bozukluk) – 319
Anlıksal yetiyitimi (gelişimsel bozukluk ),kavramsal, toplumsal ve kılgısal (uygulamalı) alanlarda, hem anlıksal, hem de uyumsal işlev eksikliklerini kapsayan, gelişimsel evre sırasında başlayan bir bozukluktur. Aşağıdaki üç ölçütün karşılanması gerekir.
- Hem klinik değerlendirme, hem de bireye göre uygulanan, kabul gören bir zeka ölçümü ile doğrulanan, uslamlama (akıl yürütme ),sorun çözme, tasarlama, soyut düşünme, yargılama, okulda öğrenme ve deneyimlerinden öğrenme gibi anlıksal işlevlerde eksiklikler.
- Kişisel bağımsızlık ve toplumsal sorumluluk için gelişimsel ve toplumsal kültürel ölçüleri karşılayamama ile sonuçlanan uyum, işlevselliğinde eksiklikler. Süregiden bir dayanak sağlanmadıkça, uyumsal eksiklikler, ev, okul, iş ve toplum gibi değişik çevrelerde iletişim, toplumsal katılım ve bağımsız yaşama gibi günlük yaşamın bir ya da birden çok etkinliğinde işlevselliği kısıtlar.
- Anlıksal ve uyumsal, gelişimsel evre sırasında başlar.
Not: Anlıksal yetiyitimi tanısal terimi, ICD-11’in anlıksal gelişimsel bozukluk tanısı ile eşdeğer bir terimdir. Burada anlıksal yetiyitimi terimi kullanılmışsa da diğer sınıflandırma dizgeleriyle ilişkisini açıklığa kavuşturmak için başlıkta her iki terimde kullanılmıştır. Dahası, Birleşik Devletler ‘ de bir tüzük (Kamu Yasası 111.256, Rosa Yasası) zeka geriliği terimini anlıksal yetiyitimi ile değiştirmiştir ve araştırma dergileri de anlıksal yetiyitimi terimini kullanmaktadırlar. Dolayısıyla, sağlıkçılar, eğitimciler ve diğer uzmanların yanı sıra halk ve yandaşı kişilerce yaygın olarak kullanılan terim anlıksal yetiyitimi terimidir.
Kodlama notu: Anlıksal yetiyitimi (anlıksal gelişimsel bozukluk) için ICD-9-CM kodu 319’dur ve ağırlık belirleyicisi göz önünde bulundurulmaksızın bu kod kullanılır. ICD-10-CM kodu ağırlık belirleyicisine göre değişir (aşağıya bakın).
O sıradaki ağırlığını belirtiniz (bak. Çizelge 1 ):
(F70) Ağır olmayan
(F71) Orta derecede
(F72) Ağır
(F73) Çok ağır
ÇİZELGE 1 anlıksal yetiyitiminin (anlıksal gelişimsel bozukluğun)ağırlık düzeyleri
Ağırlık Düzeyi
Ağır olmayan
Kavramsal Alan
Okul öncesi çocuklarda belirgin kavramsal ayrımlar olmayabilir. Okul çocuklarında ve erişkinlerde, okuma, yazma becerileri, sayısal beceriler, zaman ya da parayla ilgili becerileri kapsayan okulda öğrenilen becerilerde güçlükler vardır ve yaşla ilgili beklentileri karşılamak için bir ya da birden çok alanda desteğe gerek vardır. Erişkinlerde, soyut düşünme, yerine getirme işlevi (tasarlama, yöntem belirleme, öncelik belirleme ve bilişsel esneklik)ve yakın bellekte olduğu gibi okulda öğrenilen becerilerin(örn. okuma, para yönetimi)yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında, sorunlara ve çözümlere bir ölçüde somut yaklaşımlar sergilemektedir.
Toplumsal Alan
Gelişmekte olan yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında kişi toplumsal etkileşimlerinde olgun değildir. Sözgelimi yaşıtlarının toplumsal dışavurumlarını tam olarak algılayamaz.İletişimi ,karşılıklı konulması ve kullandığı dil yaşına göre beklendiğinden daha somut ya da olgun değildir.Duygularını ve davranışlarını yaşına uygun biçimde düzenlemekte güçlükler çeker;yaşadığı bu güçlükler,toplumsal durumlarda neyi göze aldığını tam anlayamaz;toplumsal yargılaması yaşına göre olgun değildir ve başkalarınca kullanılma olasılığı vardır (kolay kanar).
Kılgısal(uygulamalı)alan
Kişisel bakımında yaşına uygun bir işlevsellik gösterebilir. Yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında, karmaşık günlük yaşam görevleri için bir ölçüde desteğe gereksinebilir. Erişkinlikte, ev alışverişini yapma, ulaşım, eve ve çocuğa bakma besin değeri olan yemekler hazırlama ve banka işlerini yapma ve parayı yönetme gibi alanlarda destek görür.Eğlenme-dinlenme becerileri yaşıtlarınkine benzer, ancak iyilik durumu eğlenme-dinlenme etkinlikleriyle ilgili düzenlemelerine ilişkin yargılamasında desteğe gerek vardır.Erişkinlikte,sağlıkla ilgili ve yasal kararlarında,ayrıca belirli bir iş becerisi kazanmak için genellikle desteğe gereksinir.Çocuk büyütmek için destek görmesi gerekir.
Ağırlık Düzeyi
Orta derecede
Kavramsal Alan
Bütün gelişimi boyunca, kişinin kavramsal becerileri, yaşıtlarının he belirgin olarak gerisinde kalmıştır. Okulöncesi dil ve okulöncesi beceriler yavaş gelişir. Okul çocuklarında, okuma, yazma becerilerinde ve sayısal becerilerde ilerlemede zamanı ve parayı anlamada, okul yılları boyunca bir yavaşlık vardır ve bunlar, yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında belirgin olarak kısıtlıdır.Erişkinler için okul becerileri gelişimi ilköğretim düzeyindedir ve iş yerinde ve kişisel yaşamında bütün bu becerilerin kullanımı sırasında desteğe gereksinir.Günlük yaşamın kavramsal işlerini tamamlayabilmek için günlük temelde süregiden bir yardıma gerek duyulur ve kişinin bu sorumluluklarını başkaları tümüyle üzerine alabilir.
Toplumsal Alan
Kişi, gelişimi boyunca, toplumsal ve iletişimsel davranışlarında yaşıtlarından belirgin ayrımlar gösterir. Konuşma dili, toplumsal iletişim için başlıca gereçtir, ancak yaşıtlarınkinden çok daha az karmaşıktır. Ailesi ve arkadaşlarıyla bağ kurma, yaşamı boyunca arkadaşlarının olması ve erişkinlikte kimi zaman sevgili ilişkilerinin olmasıyla belirli olmak üzere ilişki kurma yeterliği vardır. Ancak bu kişiler toplumsal dışavurumları tam doğru olarak algılayamayabilir ya da yorumlayamayabilir. Toplumsal yargılama ve karar verme yetileri sınırlıdır, bakımverenleri yaşamsal kararlarında yardımcı olmak zorundadır.Olağan gelişim gösteren yaşıtlarıyla olan arkadaşlıkları çoğu zaman iletişim kısıtlılıklarından ve toplumsal kısıtlılıklardan etkilenir.İş ortamında başarı sağlayabilmesi için belirgin toplumsal ve iletişimsel desteğe gereksinir.
Kılgısal(uygulamalı)alan
Kişi,bir erişkin olarak,yemek yeme,giyinme,dışkılama ve kişisel bakım gibi kişisel gereksinimlerini karşılayabilir,ancak bu alanlarda kişinin bağımsızlık kazanabilmesi için çok uzun bir süre eğitim verilmesi ve çok zaman harcanması gerekir ve anımsatıcılara gerek duyulur.Benzer biçimde,erişkinlikte ev işlerine katılım gösterebilir,ancak çok uzun süre bir eğitim verilmesi gerekir,erişkin düzeyinde bir yeterlilik sağlanabilmesi için süregiden bir desteğe gerek olur.Sınırlı kavramsal ve iletişimsel beceriler gerektiren işlerde bağımsız olarak çalışabilir,ancak toplumsal beklentileri,iş karmaşalarını ve tasarlama,ulaşım,sağlık hakları ve para yönetimi gibi yan sorumluluklarını yönetmek için iş arkadaşlarından, denetmenlerinden ve başkalarından önemli ölçüde desteğe gereksinir.Değişik bir takım eğlenme –dinlenme becerileri geliştirebilir.Ancak bunları öğrenmesi için ek desteğe ve çok uzun bir süre eğitim almaya gerek duyar.Az da olsa,önemli bir kesiminde,uyumsuz davranışlar görülür.
Ağırlık Düzeyi
Ağır
Kavramsal Alan
Kavramsal beceriler sınırlı kazanılmıştır. Kişi yazılı dili ya da sayılar, nicelik, zaman ve para gibi kavramları genelde çok az anlar. Sorun çözmelerine, yaşamları boyunca bakımverenleri yardımcı olur.
Toplumsal Alan
Sözcük dağarcığı ve dilbilgisi açısından konuşma dili oldukça sınırlıdır. Konuşma, tek tek sözcüklerden ya da deyişlerden oluşabilir ve güçlendirici araçlar bunu eklenebilir. Konuşma ve iletişim, gündelik olaylar içinde, şimdi burada üzerine odaklanmıştır. Dil, yorum yapmaktan çok toplumsal iletim için kullanılır. Bu kişiler yalın konuşmayı ve el-kol devinimleriyle iletişimi anlarlar. Aile bireyleriyle zevk alırlar ve yardım görürler.
Kılgısal(uygulamalı)alan
Kişi, yemekler, giyinme, banyo yapma ve dışkılama gibi günlük bütün etkinlikler için desteğe gereksinir. Her zaman denetim altında olmayı gerektirir. Kendisinin ya da başkalarının iyiliğini ilgilendiren sorumluluk, isteyen kararları alamaz. Erişkenlikte, evle, eğlenme-dinlenme etkinlikleriyle ve işle ilgili görevlere katılımı için sürekli bir destek ve yardım gerekir. Bütün alanlarda beceri kazanabilmesi için uzun süreli bir eğitim sürecine ve sürekli bir desteğe gerek vardır. Az da olsa önemli bir kesiminde, kendini yaralama da içinde olmak üzere,uyumsuz davranışlar görülür.
Ağırlık Düzeyi
Çok ağır
Kavramsal Alan
Kavramsal becerile, genellikle simgesel süreçlerden çok fizik dünyayı kapsar. Kişi, kendine bakım, iş ve eğlenme-dinlenme için amacına yönelik olarak nesneleri kullanabilir. Eşleştirme ve fizik özelliklerine göre ayırma gibi belirli bir takım görsel –uzamsal beceriler kazanılmış olabilir.Ancak eşzamanlı devinsel ve duygusal bozukluklar, nesnelerin işlevsel kullanımını engelleyebilir.
Toplumsal Alan
Kişinin, konuşma ve el-kol devinimlerinin simgesel iletişim boyutuna anlaması sınırlıdır. Kimi yalın yönergeleri ya da el-kol devinimlerini anlayabilir. Kendi isteklerini ve duygularını, büyük ölçüde, sözel olmayan, simgesel olmayan iletişimle dışa vurur. Yakından tanıdığı aile bireyleriyle, bakımverenlerle ve duygusal dışavurumlarla toplumsal etkileşimleri başlatır ve yanıtlar. Eş zamanlı devinsel ve duygusal bozukluklar birçok toplumsal etkinliği engelleyebilir.
Kılgısal(uygulamalı)alan
Kişi, günlük bakım, sağlık ve güvenlik gibi alanlarda, bu etkinliklerin bir bölümüne kendisi de katılabiliyor olsa da, bütün yönleriyle başkalarına bağımlıdır. Ağır bedensel özürü olmayan kişiler, evde yemek masasını kurma gibi günlük işlere yardımcı olabilirler. Yüksek düzeyde süregiden bir destekle, nesnelerle yalın birtakım eylemleri gerçekleştirerek işyerinde katılımda bulunabilirler. Eğlenme-dinlenme etkinlikleri, sözgelimi, müzik dinleme, film izleme, yürüyüşe çıkma ya da su etkinliklerine katılmayı kapsayabilir, ancak bunların hepsi başkalarının desteğiyle yapılır.Eşzamanlı devinsel ve duygusal bozukluklar,evle,eğlenme-dinlenmeyle ve işle ilgili etkinliklere katılım için sıklıkla engel oluşturur (izleme{seyretme}dışında).Önemsenecek bir azınlığında uyumsuz davranışlar görülür.
KAYNAK;
DSM-5 TANI ÖLÇÜTLERİ BAŞVURU EL KİTABI
ÇEVİREN PROF.DR. ERTUĞRUL KÖROĞLU
AMERİKAN PSİKİYATRİ BİRLİĞİ
HYB YAYINCILIK