Dikkat Eksikliği Ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Dikkat eksikliği ve çocuğun bir görevi gerçekleştirirken zorlanmasıyla kendini gösteren bir davranış bozukluğudur. DEHB çocukluk çağında başlar ancak yetişkinlikte de devam edebilir. Eğer zamanında ve düzgün bir şekilde tespit ve tedavi edilmezse sosyal, mesleki veya okul hayatını bozabilir.

Nedenleri

Hastalığın patogenezi tam olarak bilinmemektedir, ancak son araştırmalar bunun büyük olasılıkla genetik olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Beyin görüntüleme çalışmalarında ,DEHB’nin nörobiyolojik bir bozukluk olduğu teorisini destekleyen beyinde değişikliklerin varlığını kanıtlayan bulgular elde edilmiştir. Hipotezi destekleyen nörobiyolojik  bozukluklar aşağıdaki şekilde tarif edilmiştir:
– Beyin yapısındaki değişiklikler – nöroanatomik kanıt
– Dikkat, konsantrasyon ve aktiviteyi kontrol eden nörotransmitterlerin (dopamin ve norepinefrin)   işlev bozukluğu – nörokimyasal kanıtlar
– Bilişsel ve davranışsal ,duygusal tepkileri bastırmada zorluklara neden olan inhibisyon mekanizmalarından sorumlu beyin bölgelerinin (frontal lob) çalışmasında farklılıklar – nöropsikolojik kanıtlarla.

Alkol, tütün, ilaç ve diğer nörotoksik maddelere anne karnında maruz kalma sonucunda DEHB geliştiğine dair hipotezler de vardır. Bunlar DEHB riskini artırır.
Beslenme teorisine göre, şeker veya gıda katkı maddeleri (renklendirici ve koruyucu) tüketiminin hiperaktiviteden sorumludur ama bu bilimsel çalışmalarda anlamlı sonuçlar vermemiştir .

Risk Faktörleri

Araştırma DEHB ebeveynlerden çocuklarına genetik geçişli olduğunu göstermiştir. DEHB’nin orataya çıkması için, genetik faktörlerin çevresel faktörler(psikososyal) ile ilişkili olması gerekir.Yani DEHB  biyopsikososyal bağlamda ortaya çıktığı söylenebilir. Ebeveyn-çocuk etkileşimi DEHB’nin ortaya çıkmasındaki çevresel faktörlerden biridir ;örneğin stresli bir aile ortamı DEHB nin oluşumunu kolaylaştırır.

Belirtileri

DEHB temel belirtileri şunlardır:
– Bir görevi gerçekleştirirken dış uyaranların kolayca neden olduğu  konsantrasyon zayıflığı ile karakterize dikkatsizlik
– Dürtüsellik Çocuğun sonuçlarını dikkate almadan riskli faaliyetlere katılımı

– Hiperaktivite / ajitasyon ve uygunsuz davranış.

Dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtiler okulöncesi çocuk için normal çocuk davranışının bir parçasıdır. Bu yaşa özgü normal davranış ile DEHB yi ayırt etmek zordur. DEHB nedeniyle 6-12 yaş arasındaki  çocuklar ve ergenler akademik anlamda zorluk çekmektedir. Bu dönemde yetişkinlerin (ebeveyn ve öğretmenler)   bağımsızlık, özerklik ve sosyal işlevsellik açısından beklentileri de artmaktadır.Bu nedenle DEHB nin olumsuz etkileri de daha göze çarpar.  Bunlar:
– Sınavlar ve yetenek testlerinde düşük puanlar
–  Organizasyon ve planlama gibi öğrenme becerilerinin zayıf olması
– Sosyal ilişkilerde sorunlar
– Akranları tarafından reddedilen olumsuz öz-imaj ve izlenim.

 

DEHB’de ergenlik Belirtileri                                         
Ergenlik döneminde(13-18 yaş arası) hastalık nispeten istikrarlıdır. Eğer hiçbir terapötik müdahale yoksa sorunlar devam eder hatta daha da kötüye gidebilir. DEHB li gençlerin belirgin derecede düşük ders notları olacaktır.

Erişkinlikte Belirtileri
Yetişkinlikte belirtileri hafifletilebilir ama bazı konsantrasyon sorunları, etkinlikleri planlama ve tamamlamada zorluklar devam edbilir. Birçok yetişkin  teşhis ve tedavi edilmezse   sosyal uyumsuzluk (işte istikrarsızlık ) veya duygulanım bozuklukları (depresyon)  ortaya çıkabilir. Bununla birlikte, DEHB olan erişkinlerin adaptasyonu DEHB’li çocuklardan daha iyidir. DEHB’li yetişkinlerin birçoğunun aile ve işyerinde sorunları ile beraber genellikle düşük benlik saygısı ve hayal kırıklığı da olacaktır. Boşanma oranı, sigara, alkolizm veya uyuşturucu bağımlılığı DEHB’li kişilerde daha yüksektir.

 

 

Aile üzerindeki etkisi

Hiperkinetik bir çocuğun ailesi sık sık sorunlar yaşar; DEHB olan bir çocuk yetiştirmek ebeveynler için çok zor olabilir. Ebeveynler dikkatle çocuklarının davranışlarını izlemeyi ve bu davranışlara uygun bir şekilde yanıt vermeyi öğrenmelidir.  Aile hayatında sorunlar  (örneğin boşanma, aile içi şiddet, alkol ve uyuşturucu gibi) meydana gelirse, bunlar DEHB olan çocukların davranış yönetimini zorlaştıracaktır.
DEHB nin ruhsal bozukluklarla ilişkisi;
DEHB ile birlikte davranış bozukluğu, duygudurum bozuklukları (depresyon) ,anksiyete bozuklukları gibi ruhsal bozukluklar ile disleksi gibi öğrenme bozuklarının bir ya da bir kaçı birden görülebilir.

 

Ebeveynler aşağıdaki durumlarda tıbbi yardım almalıdır:                          

 

                                                                                                                                                                                                
– Çocukta 7 yaşından önce DEHB belirtileri fark edildiğinde
– DEHB belirtileri okul, ev ve sosyal ilişkilerde zorluklara neden olduğunda. Bu sorunlar çocuk ilköğretim birinci sınıfa başlamasıyla veliler ve öğretmenler tarafından fark edilir.
– Çocukta depresyon ve anksiyete gibi ruhsal bozuklukların belirtileri görüldüğünde
– Çocukta okul başarısızlığı ve davranış sorunları görüldüğünde.

Yaşamın ilk 5 yılında
Bu yaşlarda normal davranış sınırını belirlemek ve DEHB belirtilerini gözlemlemek çok zordur bu yüzden 5 yaş altı yaş grubu için en iyi tutum tetikte olmaktır. Eğer ebeveynleri çocukta en az 6 ay süreyle istenmeyen davranışlar gözlediyse, anaokulu veya kreşteki öğretmenleri çocuğun istenmeyen davranışlarını yönetmede ve değiştirmede başarısız olduysa, hatta anaokulu veya kreşten kovulma noktasına geldiyse bir davranış uzmanından eğitim ve/veya tedavi için yardım istenmelidir.

Çocuğun bu yaşlarda aile içinde ve okulda sorunları olursa,  kötü akademik performansı olursa, bir uzmandan tavsiye almanız önerilir. Eğer okul değişikliği, başka bir şehre taşınma gibi durumlar varsa dikkat problemlerinin nedeni bunlar olabilir.

DEHB teşhis ve tedavisinde yardım alabileceğiniz sağlık uzmanları  :
– Aile hekimi
– Pediatrist
– Çocuk veya yetişkin psikiyatristi
– Çocuk veya yetişkin nöroloğu
Ayrıca psikoterapi ve danışmanlık hizmeti verebilecek uzmanlar ise şunlardır:
–  Psikolog
– Davranış terapisti
– Sosyal çalışmacı
– Uzman danışman
– Aile terapisti.

Bu belirtileri değerlendirmek ve DEHB doğru tanıyı koymak için sadece yetkili kişilere gitmek gerekir. Ayrıca tanı aceleyle yapılmamalıdır. Anne ve çocuk ile ayrıntılı bir görüşme, dikkatli bir muayene/gözlem sonrasında tanı konmalıdır. Doğru tanı ve tedavi belirlenmesinde uzman çeşitli ziyaretler boyunca yakın gözlem gerektirir.

DEHB tipleri:                                                                       

Amerikan Psikiyatri Birliği DSM-IV tanı kılavuzunda birkaç alt tip tarif etmiştir :
– Kombine tip DEHB
– Dikkatsizlik belirtileri baskın olan DEHB
– Ağırlıklı olarak hiperaktif / dürtüsel DEHB.
DEHB tanısı için tıp uzmanları aşağıdaki yolları izler :
– Ebeveynin kısaca anlatacağı çocuğun sosyo-duygusal, eğitim ve davranışsal geçmişi
– Fizik muayene
– DEHB için ebeveynler ve öğretmenlere verilecek standart ölçekler ve anketlerin doldurulması.
Bunlarla ilgili bir ruhsal durum değerlendirmesi (kelime ve konuşma becerilerinin değerlendirilmesi, zekâ testi, ince ve kaba motor koordinasyon değerlendirme formu ve mantıklı düşünce içeriği), davranışsal sorunların tespiti yapılır.
Buna ek olarak, eğitim değerlendirmesi yapılarak çocuğun yazma, okuma ve matematikteki sorunları ve eksiklikleri belirlenir.
İleri incelemelerde işitme sorunları (işitsel keskinliği  ) ve görme sorunları (görme keskinliği  ) değerlendirilir.

Tanı için yararlı diğer laboratuvar testleri:
– Kurşun testi;eğer geçmiş hikayesinde pika veya çevresel etkilere maruz kalma durumu varsa
– Kan sayımları; bununla konsantrasyon ilgisizlik ve dikkatte azalmaya neden olabilecek  anemi tespit edebilirsiniz
– Tiroid disfonksiyonu ; tiroid  hormonu dikkat ve konsantrasyon kapasitesi etkiler, ancak bu en çok yetişkinlikte yaygındır.
– EEG (elektroensefalografi) ; nöral işlevselliğin durumunu  belirleyen nöbet tanısı için gereklidir

TEDAVİ

DEHB ‘ye en etkili müdahale yolu multidisipliner yaklaşımdır: çocuk ve gençlik psikiyatrisi uzmanı, ebeveynler, öğretmenler, psikolog ve doktorların katıldığı tıbbi, psikolojik ve eğitsel müdahalelerdir. Ebeveynler amfetamin ya da diğer ilaçlar gibi  uyarıcı ilaçların gençler tarafından kötüye kullanılmadığından, psikolojik ve fiziksel bağımlılığa yol açmadığından emin olmak için dikkatli gözlemeleri gerekir.
DEHB olan çocuk ve ergenlerde 4 yıl izlenen bir çalışmada alkolizm ve uyuşturucu bağımlılığı insidansının psiko uyarıcı ilaçlar alanlarda daha düşük olduğunu göstermiştir. Özel hiperkinetik ergenlerde dikkat edilmelidir.  Veli katılımıyla davranışsal stratejileri uygulamak, iyi sonuçlar elde etmek için son derece önemlidir.

İlk tedavi                                                  

Etkili bir tedavi için doğru tanı ve doğru bir şekilde çocukların yeteneklerinin ve sorunlarının değerlendirilmesi gerekir.

Amerikan Pediatri Derneğinin okul çağındaki hiperaktif bir grup çocuk üzerinde yaptığı klinik çalışmalar sonucunda davranışsal girişimlerle birlikte ilaç tedavisini önermiştir. İlaç tedavisi gören çocukların semptomlarında (dikkatsizlik, dürtüsellik ve hiperaktivite ) önemli düzelme görülmüştür.

Tıbbi tedavide kullanılan ilaçlar:

– Amfetaminler; santral sinir sistemini uyararak  DEHB semptomlarının yaklaşık % 70 ini iyileştirdiği görülmüştür.
Serebral uyarıcı etkisi olan bu ilaçların artan hiperaktivite ve dürtüsellik konsantrasyonda azaltma gibi paradoksal sonuçları görünebilir. Bazı anne-babalar uyarıcı ilaçların bağımlılık yaratacağı konusunda endişe ederler. Bilimsel çalışmaların önemli bulgulardan biri, DEHB olan hastalarda, terapötik dozlarda kullanılan ilaçların bağımlılık yaratmayacağıdır.
En yaygın yan etkiler iştah kaybı, sinirlilik, tikler, tourette bozukluğu, uykusuzluktur.
– Antidepresanlar
Amerikan Psikiyatri Birliği de çocuğun istenmeyen davranışını değiştirmek için ilaç tedavisine takviye olarak davranışçı teknikleri önermektedir. Veliler ve öğretmenler gibi aracılığıyla müdahaleler belirli bir dizi DEHB davranış terapisi, tedavi için önerir. Çocuklar sorun geliştirmek – çözme becerileri, iletişim becerileri ve kendini olumlama yetenekleri.
DEHB ‘li çocukların hiperaktivite ve davranış sorunlarına çözüm bulma stratejileri için ailesine verilecek psikolojik danışma hizmeti çok yararlıdır. Ayrıca hayal kırıklığında ve stresli durumların üstesinden gelmede etkilidir.

Davranış tedavisi:
Davranışsal müdahaleler DEHB olan bazı çocuklarda sık görülen anksiyete ve karşıt gelme bozukluğunun tedavisinde yararlı olabilir.
DEHB’ li çocukların okul ve sınıf ortamındaki sıkı kurallara uyması,  koltuklarında sessizce oturup sınıfta anlatılan derse dikkat etmesi zor olacaktır. Bu nedenle DEHB’ yi genellikle ilk fark eden öğretmenlerdir. Özel eğitimde uzman psikologlar çocuğun ihtiyaçlarına özel programlar hazırlayacaktır. Bu programlar karmaşık bir eğitim değerlendirilmesi sonucunda yapılır.

Okul öncesi yaşlardaki çocuklarda davranışı kontrol altında tutmak ve erken yaşta ilaç kullanımından kaçınmak amacıyla davranış terapisi tercih edilir.

Davranışçı tekniklerde amaç arzu edilen davranışları ödüllendirerek uyumunun güçlendirilmesi ve uygunsuz davranışların azaltılmasıdır.
Bu yöntemlerde duygusal ve davranışsal etkinliği geliştiren, negatif duyguları değiştiren bilişsel-davranışçı terapi teknikleri kullanılır.

Korunma

DEHB’ yi önlemek için hiçbir yol yoktur. Çocukların DEHB riskini azaltmak için annelere bazı yararlı ipuçları:
– Sağlıklı bir hamilelik geçirmek. Hamilelik sırasında özellikle sigara ve alkolün Dehb’ yi tetiklediği düşünülür

– İyi ebeveynlik becerilerini öğrenmek
– Okul öncesi dönemde yeterli uyarım vererek dikkat ve konsantrasyon gibi öğrenme becerilerini geliştirmek için çalışmalar yapmak (  hikayeler okumak ve çocuk ile puzzle oynamak gibi) . Dikkat problemi yaşamamak için çok tv seyrettirmemek.

 

 

Psikolog Dilek Erzenli

Kaynakça:

http://www.healblog.net